0
Buran miał być radziecką odpowiedzią na amerykański system wahadłowców STS w czasach, gdy walka o podbój kosmosu miała wymiar bardziej polityczny niż naukowy. Postaramy się przybliżyć historię programu Buran, jego wzloty i ostateczny upadek.
Buran – podstawowe informacje
Program Buran był odpowiedzią ZSRR na dominację USA w wyścigu zbrojeń w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Projekt był kontynuacją tzw. wyścigu kosmicznego z lat 1957-1975. Eksploracja kosmosu przez oba mocarstwa kontynuowana była do zakończenia Zimnej Wojny.
Nazwa Buran pochodzi z języka rosyjskiego i oznacza burzę śnieżną. Wahadłowiec Buran był sowieckim wahadłowcem kosmicznym rozwijanym w latach 1974 – 1993. Prom kosmiczny z założenia jest wykorzystywany jako pojazd transportowy do przenoszenia ładunków i satelitów na orbitę ziemską.
Buran pozornie przypominał amerykański wahadłowiec Columbia, który odbył swój pierwszy lot w 1981 roku. Columbia był pierwszym wahadłowcem NASA, który odbył kosmiczny lot, w tym również serię lotów załogowych. Kształt kadłuba wahadłowca Buran nie odpowiadał pierwotnej koncepcji radzieckich konstruktorów.
Przeważyły względy polityczne i strategiczne, gdyż zakładano wykorzystanie wahadłowców kosmicznych do walki zbrojnej (np. bombardowania z wysokości poza zasięgiem systemu obrony lotniczej). Podobieństwo do maszyn wroga była więc wskazane.
Inna teoria wskazuje na szpiegostwo przemysłowe. Sowieci mieli wykraść wczesne plany wahadłowca Space Shuttle (protoplasty wahadłowca Columbia) podrzucone im przez amerykańską agencję CIA. Plany te zawierały szereg błędów, które zostały skorygowane podczas realizacji właściwego projektu wahadłowca.
Projekt Buran nigdy nie osiągnął dojrzałości operacyjnej w przeciwieństwie do amerykańskiego programu Space Transportation System. Dalszy rozwój promów kosmicznych ze Związku Radzieckiego został zamrożony w 1993 roku ze względów ekonomicznych.
Buran vs. Orbiter STS – różnice między wahadłowcami
Mimo zewnętrznego podobieństwa istnieje szereg zasadniczych różnic, jakie dzielą wahadłowce Buran i Columbia, którego częścią jest Orbiter STS. Wygląd zewnętrzny to jedyne podobieństwa Burana do Orbitera STS.
O ile Orbiter NASA jest autonomiczną konstrukcją lotniczą z własnym napędem (trzy silniki napędowe SSME oraz 2 pomocnicze silniki OMS/RCS), to rozwiązanie Sowietów było wynoszone na orbitę przez rakietę Buran Energia (posiada dwa niewielkie silniki, ale nie pełnią one funkcji nośnej).
Sprawdź: Wszystko o Międzynarodowej Stacji Kosmicznej (ISS) – czym jest, moduły ISS, plany na przyszłość
Orbiter STS jest tzw. transportowym pojazdem kosmicznym wielokrotnego użytku – spełnia rolę rakiety nośnej, sztucznego satelity lub szybowca, gdy wraca na ziemię. Buran nie będąc wyposażony w silniki, może z kolei zabrać ze sobą więcej ładunku.
Prom kosmiczny Buran miał posiadać jednak dwa niewielkie silniki odrzutowe ułatwiające lądowanie (nigdy nie zamontowane). Tymczasem Orbiter STS podczas lądowania jest szybowcem. Rozwiązanie zaprezentowane przez ZSRR zaprojektowano raczej do transportu w pozycji poziomej. Jest to niewątpliwa zaleta, gdyż znacznie skraca to czas transportu do wyrzutni (docelowo w bazie Bajkonur w Kazachstanie).
Do transportu wahadłowca wybudowano samolot Antonow An-225 – dokładnie ten sam, który zaopatrywał Polskę w maseczki ochronne i inne materiały medyczne w czasie pandemii COVID-19 w kwietniu 2020 roku. Brak silników to jednocześnie większa zdolność ładunkowa Burana.
Teoretycznie mógł on wynieść na orbitę aż 30 ton ładunku, gdy jego amerykański konkurent 25 ton. Wracając na Ziemię, Buran mógł przywieźć 20 ton, gdy prom STS tylko 15 ton.
Istnieje również wiele różnic konstrukcyjnych, których nie zastosowano w promie Buran, a których przyczyną były katastrofy promu Challenger oraz promu Columbia. Jest to m.in. inny materiał stosowany na pokrycie rakiety oraz inna technologia produkcji rakiet pomocniczych bez uszczelek.
Buran odbył zaledwie jeden testowy lot bezzałogowy. Mimo planu nigdy nie miał zainstalowanych systemów podtrzymywania życia w kosmosie. Z kolei Orbiter STS zrealizował wiele załogowych i bezzałogowych misji zakończonych sukcesem.
Buran – lata przygotowań i tylko jeden lot orbitalny
Budowa pierwszej (z dwóch ukończonych)wersji Burana (model 1.01) rozpoczęła się w Moskwie w 1986 roku. Ze względu na trudną w tamtym czasie sytuację finansową i polityczną ZSRR nad projektem wisiało widmo likwidacji.
Pod koniec 1988 roku zdecydowano się na pierwszy i jak się okazało – ostatni lot promu kosmicznego Buran. Start wahadłowca odbył się z bazy Bajkonur w Kazachstanie. Buran wzniósł się na orbitę ziemską i wykonał 2 pełne okrążenia trwające trzy i pół godziny, po czym bezpiecznie powrócił do bazy.
Mimo że misja zakończyła się pełnym sukcesem, egzemplarz uległ wielu uszkodzeniom i nie nadawał się już do dalszej eksploatacji. Projekt Buran został zamknięty w 1993 roku. Prototyp wahadłowca był przechowywany w kontrolowanych warunkach środowiskowych w jednym z magazynów kosmodromu Bajkonur wraz z egzemplarzem testowym rakiety Energia.
Niestety w wyniku zawalenia się dachu magazynu prom oraz rakieta zostały zniszczone. W tym tragicznym wypadku zginęło 8 osób. Kolejne planowane misje to pierwszy bezzałogowy lot udoskonalonego modelu 1.02 pod koniec 1991 roku, druga misja z dokowaniem przy stacji kosmicznej MIR (planowana na 1992 rok), drugi lot naprawionego modelu 1.01 w 1993 roku oraz pierwszy załogowy lot Buran modelem 2.01 w 1996 roku. Niestety żadna z tych misji się nie odbyła.
Czy Program Buran miał szanse powodzenia?
ZSRR miało na swoim koncie wiele sukcesów w eksploracji kosmosu. Zimna Wojna była motorem napędowym rozwoju gospodarczego ZSRR i Stanów Zjednoczonych przekładającym się również na sukcesy obu mocarstw w lotach kosmicznych. Wystarczy wspomnieć o radzieckim satelicie Sputnik 1, który jest pierwszym sztucznym obiektem umieszczonym na orbicie okołoziemskiej.
Pierwszy załogowy lot w kosmos to również zasługa Sowietów. Jurij Gagarin jest pierwszym człowiekiem, który w 1961 roku okrążył Ziemię na pokładzie statku kosmicznego Wostok 1 (lot trwał 108 minut). Tymczasem Amerykanie spóźnili się z tym osiągnięciem o miesiąc.
Walentina Tierieszkowa była pierwszą kobietą w kosmosie – realizowałą ona misję Wostok 6 w 1963 roku. W 1964 roku odbyła się misja Woschod 1 – pierwszy wielozałogowy lot kosmiczny (trzech uczestników). Sowieci ustanowili wtedy nowy rekord wysokości, na jaką wzniósł się załogowy statek kosmiczny – 336 km.
Był to pierwszy lot załogowy, w którym kosmonauci nie byli ubrani w skafandry. Było to spowodowane ograniczoną ilością miejsca na pokładzie, które było w większości zajmowane przez system podtrzymujący życie. Woschod 1 był niebezpieczną modyfikacją jednoosobowego Wostoka. Pierwszy „spacer w kosmosie” to również osiągnięcie Rosjan.
Aleksiej Leonow wyszedł w przestrzeń kosmiczną ze statku Woschod 2. Spacer w przestrzeni kosmicznej trwał 12 minut. Zwieńczeniem sukcesu Związku Radzieckiego było powstanie największej załogowej stacji kosmicznej (MIR), której pierwszy moduł został wystrzelony w 1986 roku. Do niedawna była to największa konstrukcja zbudowana przez człowieka umieszczona na orbicie okołoziemskiej.
Osiągnięcia ZSRR w podboju kosmosu głównie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku było szeroko komentowane na świecie. Słowa uznania padły również ze strony bezpośrednich konkurentów, Amerykanów. Sowieci bez wątpienia posiadali wiedzę i technologię, aby samodzielnie zaprojektować pierwszy kosmiczny wahadłowiec nadający się do wielokrotnego użytku.
Mieli też ogromną motywację, aby przodować w wyścigu kosmicznym – miało to duże znaczenie propagandowe. Związek Radziecki miał więc podstawy wierzyć, że program Buran ma szansę powodzenia. Lata osiemdziesiąte ubiegłego stulecia należały jednak do Amerykanów. Niewątpliwe sukcesy pierwszych wahadłowców Columbia, Challenger, Discovery i Atlantis, które zapoczątkowały erę wahadłowców kosmicznych były motywatorem dla ZSRR do stworzenia analogicznego projektu, choćby dla celów propagandowych.
Niestety, ogromna kapitałochłonność procesu projektowego i konstrukcyjnego radzieckich wahadłowców, na którą nałożyła się stagnacja gospodarcza Związku Radzieckiego i nasilające się polityczne spory wewnętrzne wpłynęły na ostateczną porażkę projektu. Obecnie często wspomina się, że koszty poniesione przez ZSRR w wyścigu zbrojeń oraz w wyścigu kosmicznym miały nawet duży wpływ na rozpad Związku Radzieckiego, który formalnie dokonał się w 1991 roku.
Skonstruowane egzemplarze i ich los
Model 1.01 (OK-1K1) stał się atrakcją turystyczną w 1994 roku na pokazach lotniczych w Paryżu (przetransportowany tam przez Antonova AN-225). Buran 1.01 został zniszczony w katastrofie hangaru kosmodromu Bajkonur w 2002 roku.
Budowę modelu 1.02 (OK-1K2), potocznie zwanego Pticzką (Ptaszkiem, choć formalnie planowano nazwać go Burza) rozpoczęto w 1988 roku. Miał on brać udział w drugiej misji bezzałogowej projektu. Niestety Ptaszek nigdy nie wzbił się w powietrze. Obecnie jest przechowywany w stacji Bajkonur. Formalnie należy do Kazachstanu w ramach wymiany, jaka odbyła się między rządami obu państw. Buran 1.02 przechodzi na własność Kazachstanu, a Rosja ma dostęp do kosmodromu.
Model OK-2K1 Bajkał nigdy nie został ukończony. Zrealizowano około 30% konstrukcji. W projekcie uwzględniono kilka istotnych zmian na bazie doświadczeń z lotu modelu 1.01. Zmianie uległo rozmieszczenie kokpitu. Wahadłowiec miał być przystosowany do lotów załogowych. Niestety projekt został zaniechany.
Jego kadłub zalegał wiele lat na placu w fabryce Tuszyno pod Moskwą. W 2011 roku został częściowo odtworzony dla celów ekspozycyjnych. Obecnie przebywa w Instytucie Badań Lotniczych im. Gromowa w Żukowskij. Budowa modelu 2.02 oraz 2.03 nigdy nie wyszły poza fazę stworzenia szkieletu konstrukcji, które zostały zezłomowane.
Mało kto wie o tym, że powstało również kilka uproszczonych modeli wahadłowca do testów statycznych i aerodynamicznych. OK-M (przemianowany potem na OK-ML-1) oraz OK-MT miał służyć testom ogólnej koncepcji projektu Buran. Docelowo miał on być zainstalowany na rakiecie Energia i wystrzelony w kosmos. W czasie powrotu miał spłonąć, wchodząc w atmosferę, jednak te plany zostały porzucone. Ten model znajduje się obecnie w Bajkonurze.
Powstała również makieta o numerze roboczym OK-KS (lub 003, 0K-3M). Nigdy nie stanowiła kompletnego modelu. Służyła do testów systemów elektronicznych, elektrycznych oraz zjawisk elektromagnetycznych. Bardziej zaawansowany model Buran OK-GLI powstał w 1984 roku.
Egzemplarz odbył aż 25 lotów próbnych w atmosferze. Testowano lot poziomy, automatyczne lądowanie i zachowanie wahadłowca na dachu statku do transportu. Po zamknięciu projektu model OK-GLI był atrakcją pokazów MAKS Airshow w bazie lotniczej Żukowski koło Moskwy.
W 2000 roku został kupiony przez prywatną firmę i przetransportowany do Sydney w Australii, gdzie miał być atrakcją odbywających się tam Letnich Igrzysk Olimpijskich. Po kolejnej zmianie właściciela kadłub przebywał w Bahrajnie (lata 2004 – 2008). Ostatecznie znalazł się w stałej ekspozycji Technik-Museum Speyer w niemieckim mieście Spira.
